Wat te doen als de AIVD informatie over u verzamelt? | Advocatenkantoor El Hannouche B.V.

De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst, beter bekend als de AIVD, waarborgt de nationale veiligheid in Nederland. Hiertoe worden regelmatig inbreuken gemaakt op grondrechten zoals het recht op privacy. In dit blog zal een rechtszaak besproken worden die dit illustreert en wordt ook uitgelegd wat u kunt doen als u weet of vermoedt dat uw gegevens worden verzameld door een inlichtingendienst zoals de AIVD.

1. Het inzagerecht

De rechtszaak draait grotendeels om het inzagerecht zoals bedoeld in artikel 76 e.v. van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv). We zullen daarom eerst uitleggen wat dit inzagerecht inhoudt alvorens de rechtszaak zelf te bespreken.

1.1. Inbreuk privacy

De AIVD, maar ook de militaire tak, de MIVD, mag persoonsgegevens verzamelen, bewaren en gebruiken indien dit nodig is voor de nationale veiligheid. Dit is een inbreuk op het recht op privacy van de burger. Het privacyrecht is een belangrijk grondrecht. Zo is het bijvoorbeeld vastgelegd in artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Als tegenwicht heeft de burger dan ook het inzagerecht gekregen.

1.2. Waarborgen nationale veiligheid

In de Wiv is geregeld dat de AIVD de door hem in bezit zijnde persoonsgegevens moet delen indien hiertoe wordt verzocht door de betrokkene. Echter, bestaan er ook redenen om inzage te weigeren, bijvoorbeeld waarborging van de nationale veiligheid. In de praktijk blijkt een inzageverzoek dan ook vaak geweigerd te worden met name vanwege deze reden. In 2022 is er slechts in 31 van de 181 afgehandelde gevallen inzage gegeven.

1.3. Verklaring van geen bezwaar

Het recht op inzage is niet alleen van belang vanwege de schending van de privacy an sich maar kan ook van belang zijn voor bepaalde procedures zoals bijvoorbeeld bij de weigering van een afgifte van een verklaring van geen bezwaar (VGB). Deze verklaring is nodig voor het vervullen van bepaalde vertrouwensfuncties en daarbij wordt mede gekeken naar de informatie die de AIVD (heimelijk) heeft verzameld.

Lees ook: Zeven vragen over de Verklaring van Geen Bezwaar (VGB)

1.4. AIVD in het strafproces

Ook binnen het strafrecht kan informatie van de AIVD een belangrijke rol spelen. Zo kunnen door de AIVD opgestelde ambtsberichten in een strafdossier terechtkomen omdat de AIVD informatie heeft verzameld uit een onderzoek waaruit aanwijzingen blijken voor strafbare gedragingen. Dat betekent dat nog lang voordat enige strafzaak wordt gestart door het OM de AIVD al bezig kan zijn geweest met het verzamelen van informatie in het geheim zoals de recente casus van Abderrahim el M. illustreert.

Lees ook: Een eerlijk strafproces met geheime bewijsmiddelen?

2. Verloop van de procedure

2.1. Inzageverzoek

De feiten in de rechtszaak zijn als volgt. Begin 2018 maakte de eiser in de zaak gebruik van zijn inzagerecht. De AIVD besloot enkele maanden later om dit verzoek toe te kennen. Eiser ontving vervolgens een dossier van 69 pagina’s.

2.2. Bezwaar

Het dossier dat de eiser ontving was echter onleesbaar geworden door de hoeveelheid teksten die waren weggelakt. Naar aanleiding daarvan is de eiser in bezwaar gegaan waarbij de AIVD het bezwaar ongegrond heeft verklaard.

2.3. Beroep en hoger beroep

Daaropvolgend is de zaak in eerste aanleg bij de rechtbank behandeld waarbij de eiser in beroep is gegaan tegen de ongegrondverklaring van zijn bezwaar.

Toen de uitspraak van de rechtbank niet naar tevredenheid was, heeft de eiser vervolgens hoger beroep ingesteld bij de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (hierna: Raad van State).

Lees ook: Wat te doen als u het niet eens bent met een overheidsbeslissing?

3. Het oordeel van de rechter

3.1. Geen inzagerecht

Zowel de rechter in eerste aanleg als de rechter in hoger beroep onderkennen dat geheimhouding door de AIVD soms essentieel is om de nationale veiligheid te beschermen. Beide rechtscolleges menen dat de weigering van inzage redelijk is op grond van de volgende drie redenen:

De documenten leggen werkwijzen van de AIVD bloot. Deze dienen geheim te blijven. Individuen kunnen kennis van deze werkwijzen namelijk gebruiken om uit het oog van de AIVD te blijven.
Persoonlijke bronnen worden bij naam benoemd. Bronnen dienen anoniem te blijven zodat hun individuele veiligheid verzekerd is en individuen in de toekomst nog willen meewerken als bron bij de AIVD.
In de documenten worden persoonsgegevens van derden vermeld. Ook zij hebben recht op privacy en deze gegevens dienen dus geheim te blijven.

Ook in dit geval, zoals in de meeste soortgelijke situaties, wordt de nationale veiligheid boven het inzagerecht geplaatst.

3.2. Geen misbruik van bevoegdheden of discriminatie

Eiser stelt zich op het standpunt dat de AIVD zijn bevoegdheden heeft misbruikt. Misbruik van bevoegdheden vindt plaats wanneer bevoegdheden om andere redenen dan de wettelijk bepaalde redenen worden ingezet. Nu de eiser geen inzage heeft, zo stelt eiser, wordt zijn recht om misbruik van bevoegdheden te toetsen weggenomen.

De rechtbank en de Raad van State hebben echter wel inzage gehad in de documenten en beide rechtscolleges zijn van mening dat er geen misbruik van bevoegdheden heeft plaatsgevonden.

Ook betoogt de eiser dat de AIVD discrimineert jegens hem door het inzagedossier compleet onleesbaar te maken en doet daarmee een beroep op strijd me het zogeheten gelijkheidsbeginsel. In andere zaken werden er namelijk slechts delen van het dossier onleesbaar gemaakt. Ook dit standpunt wordt echter verworpen omdat de rechter van oordeel is dat in dit geval het weglaten van gegevens wel toegestaan was ongeacht het feit dat dat in een andere zaak wellicht anders was.

3.3. Geen inbreuk op grondrechten

Zoals aangegeven, is het recht op privacy vastgelegd in artikel 8 EVRM. Het verzamelen, bewaren en gebruiken van persoonlijke gegevens wordt dus beschermd door het EVRM.

Inmenging in dit grondrecht is mogelijk indien dit in de wet wordt geregeld en noodzakelijk is in een democratische samenleving. Daarnaast moet de inmenging evenredig zijn aan het doel; in dit geval de nationale veiligheid. De rechters oordelen dat aan deze voorwaarden is voldaan. Aan het nationale belang komt meer gewicht toe dan aan het persoonlijke belang van eiser.

In artikel 13 EVRM is bepaald dat er in deze gevallen mogelijkheden moeten openstaan voor de burger om hier in rechte tegen op te komen. De rechters zijn van mening dat er voldoende opties zijn voor de eiser. Zo is er het inzagerecht, de gang naar de rechter, de notificatieplicht en het klachtrecht. In de volgende alinea’s zullen de notificatieplicht, het klachtrecht en andere alternatieve routes worden besproken.

4. Andere opties voor de eiser

4.1. Notificatieplicht

De rechters, de rechter in eerste aanleg en de Raad van State, wijzen eiser op de notificatieplicht van artikel 59 Wiv. De notificatieplicht is opgenomen in de Wiv ter bescherming van het recht op privacy. Indien de AIVD bijzondere bevoegdheden heeft toegepast, dient hij betrokkenen hiervan op de hoogte te stellen. Dit gebeurt vijf jaar na de uitoefening van een bijzondere bevoegdheid.

Het gaat hierbij om een aantal specifieke acties zoals het aftappen van telefoongesprekken, het openen van brieven en het binnentreden van woningen. Burgers worden beschermd tegen dergelijke acties in artikel 12 en 13 van de Grondwet. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) benadrukt dat de notificatieplicht de burger in het bijzonder in staat stelt om misbruik van bevoegdheden aan te kaarten.

Indien jegens eiser één van de bijzondere bevoegdheden is toegepast, zal daar in beginsel vanzelf notificatie over worden gegeven. Echter, zijn er meerdere uitzonderingsgronden waardoor de AIVD geen notificatie hoeft te geven. Onder deze gronden vallen zowel de onthulling van bronnen als werkwijzen. Aangezien het inzagerecht hierdoor niet is geëerbiedigd, kan het goed zijn dat de notificatieplicht in dit geval ook niet van toepassing is.

4.2. Klachtprocedure

De rechters wijzen verder op de mogelijkheid tot het indienen van een klacht bij de AIVD op grond van artikel 114 Wiv. De Wiv stelt echter dat een klacht niet in behandeling wordt genomen indien het gaat om een optreden waar de bestuursrechter al een uitspraak over heeft gedaan (artikel 120 sub d Wiv).

In deze zaak hebben zowel de bestuursrechter in eerste aanleg als de hoogste bestuursrechter, de Raad van State, al uitspraak gedaan over de rechtmatigheid van het onleesbaar maken van het inzagedossier.

In theorie zou eiser dan kunnen klagen over de behoorlijkheid van het verzamelen, bewaren en gebruiken van zijn persoonsgegevens (artikel 124 lid 1 Wiv). In de praktijk zal dit een haast onmogelijke opgave zijn, nu eiser niet weet waarom en hoe zijn gegevens verzameld zijn en daar ook niet achter gaat komen gezien de uitkomst van zijn zaak. Behoorlijkheid is dus lastig te beoordelen.

4.3. Mediationtraject

Ook zou er mediation beproefd kunnen worden tussen eiser en de AIVD. Het lijkt erop dat eiser weinig reële mogelijkheden heeft om zijn persoonsgegevens op te eisen. Dit creëert naar waarschijnlijkheid verwarring en frustratie bij eiser. Mediation kan begrip creëren omtrent de gang van zaken. Dit leidt tot minder frustratie en meer acceptatie van de uitspraak.

Mediation is echter een vrijwillige aangelegenheid en de AIVD zal zeer waarschijnlijk alleen genegen zijn om dat te doen als daarvoor een belang in het spel is. Bijvoorbeeld als de zaak tot veel opschudding zou leiden en in dat kader is het gebruiken van het demonstratierecht mogelijk interessant welke we hierna zullen bespreken en in het verlengde daarvan het krijgen van media-aandacht.

4.4. Demonstratierecht

De eiser zou zijn demonstratierecht kunnen gebruiken zoals vastgelegd in artikel 9 van de Grondwet en uitgewerkt is in de Wet openbare manifestaties (Wom). Eiser kan de straten opgaan, de media opzoeken of zich organiseren met individuen die soortgelijke situaties hebben meegemaakt.

Mogelijk kan er aandacht komen vanuit de politiek en de AIVD zelf om zaken zoals die van de eiser nog eens nader onder de loep te nemen omdat het op dit moment mogelijk is voor de AIVD om informatie te verzamelen op oncontroleerbare wijzen zonder dat het inzagerecht uitgeoefend kan worden en de notificatieplicht ook eenvoudig uitgehold kan worden door de AIVD op grond van de daarvoor geldende uitzonderingen.

Tegelijkertijd kunnen de gevolgen van het gebruik van de gegevens door de AIVD heel vergaand zijn. Zowel voor rechtszaken zoals bij weigering van een VGB, met alle gevolgen van dien, maar ook gebruik van geheime informatie in een strafproces.

5. Conclusie

Deze rechtzaak laat zien dat het inzagerecht heel lastig uit te oefenen is en dat de notificatieplicht juist heel eenvoudig te vermijden is voor de AIVD. De rechter oordeelde in beide instanties dat het belang van de nationale veiligheid prevaleert boven de individuele rechten van eiser.

Ook via andere wegen is het niet makkelijk om inzage te krijgen in de persoonsgegevens die de AIVD over u bezit zoals we hebben gezien. De enige echte oplossing zou bewustzijn zijn bij het publiek, de media en de politiek zodat regelgeving aangepast zou kunnen worden waarmee burgers effectievere toegang krijgen tot hun gegevens.

Met alles wat er gebeurt in de wereld op dit moment zullen de onveiligheidsgevoelens steeds verder toenemen en zal er steeds meer onder de noemer van de nationale veiligheid vallen waarbij steeds vaker beperkingen worden gelegd aan de rechten van u als burger. Heeft u het vermoeden dat de AIVD gegevens over u heeft verzameld of nog altijd verzamelt? Advocatenkantoor El Hannouche helpt u graag bij het zoveel mogelijk uitoefenen van uw rechten in dat kader via alle mogelijke wegen.